Over meedogenloos mededogen: Mensenlandschappen

Hedendaags epos

Mensenlandschappen is het magnum opus van de Turkse schrijver Nâzim Hikmet (1902-1963), één van de belangrijkste dichters die de wereld in de 20ste eeuw heeft leren kennen. Hij wordt vaak in één adem genoemd met Majakovski, Brecht en Neruda. Hijzelf noemde zich “een eenvoudige Turkse dichter”; Pablo Neruda noemde hem zonder aarzelen de grootste.

Hikmet schreef Mensenlandschappen in de gevangenis in de periode 1940-1947. Hij was in 1938 veroordeeld tot 28 jaar opsluiting wegens “het aanzetten van militairen tot rebellie” omdat er boeken van hem waren aangetroffen op de militaire academie. Mensenlandschappen, dat vijf boeken telt, zou echter pas in 1966-1967, en dan nog onvolledig, in Turkije worden uitgegeven.

Mensenlandschappen is een caleidoscoop van portretten van mensen, in twee treinen die in 1941 vanuit Istanbul (de oude poort naar Europa) het Turks-Aziatische binnenland doorkruisen richting (gloednieuwe hoofdstad) Ankara. Mensen uit alle lagen van de bevolking zien door de ramen van hun rijtuig verschillende steden, dorpen, landschappen voorbijglijden…

De tekst is een heldendicht in vrije versvorm, zonder één ware held, maar met vele wankelbare. Hikmet gaf zijn medegevangenen een stem, vertaalde hun verhalen in poëzie, zette ze om in traditionele en avant-gardistische beelden. “De helden van mijn Mensenlandschappen zijn geen generaals, sultans, geleerden, kunstenaars of schoonheidskoninginnen, moordenaars noch miljardairs, maar arbeiders, boeren en handwerkslieden wier roem nooit doordrong tot buiten de fabrieken, werkplaatsen, dorpen en arbeidersbuurten.”

Zuidpool en de menselijke stem

Met Mensenlandschappen smeedt Zuidpool een nieuw verbond tussen tekst en toeschouwer. Of juister: we grijpen terug naar de kracht en de eenvoud van een oeroud en universeel verbond. Mensenlandschappen is een hedendaagse versie van het episch-lyrische heldendicht in de orale vertel- en zangtraditie die je terugvindt in bijna elke beschaving, maar die grotendeels vergeten en verloren raakte: de akoestische menselijke stem als ultiem wapen, ingekleurd door een arsenaal aan muzikale ritmes en timbres.

Mensenlandschappen vertrekt vanuit een onderzoek naar de betekenis, functie en werkzaamheden van de traditionele orale overleveringsfiguur van de verteller/zanger (rhapsoidos, bard, troubadour,…) binnen een gemeenschap, en bij uitbreiding zijn ‘verhaal’ of de methodes waarvan hij zich bedient/bediende om zijn overlevering ingang te doen vinden. Het is de gezamenlijke beleving van verhalen die plaats en tijd overstijgen.

De artiesten aan het woord

Waar gaat Mensenlandschappen voor jullie precies over?

Jorgen Cassier: “Mensenlandschappen is een epos, een episch heldendicht zonder centrale held. Het belicht bijna opsommend, zonder uitzondering, de individuele inwoners van de Turkse maatschappij omstreeks 1941 en focust op hun kleinmenselijke, veelal beperkte, omgang met de steeds veranderende maatschappelijke context in de loop van hun leven. Het verbindt de mens, zijn of haar geplogenheden, aspiraties en daden met zijn of haar directe leefwereld, voornamelijk culturele of natuurlijke omgeving.”

Deniz Polatoglu: “Mensenlandschappen gaat over ons en over zij — mensen die we niet kennen, maar wel dagelijks tegenkomen. Het gaat over kleine mensen met hun angsten, dromen, pijntjes, over eenzame mensen, over grote mensen met hun grote plannen, over lafaards, moordenaars en verkrachters, maar het gaat zeker ook over Zehra.”

Juicy Dune IJsselmuiden: “Mensenlandschappen gaat over alle mensen op de hele wereld tegelijk, aan de hand van een verhaal dat zich afspeelt in de trein van Istanbul naar Ankara. Via schijnbaar achteloze, verstrooide observaties ontmoeten we de treinreizigers, sommige vluchtig en met mondjesmaat, andere laten het achterste van hun tong zien. De personages van Hikmet bestaan dwars door gevangenismuren, tijdskaders en landsgrenzen heen. Het zou zomaar kunnen dat je op deze Turkse trein die vertrekt in 1941 iemand tegenkomt die lijkt op je buurman. Mensenlandschappen is een ode aan de mens in meervoud.”

Wat is jullie rol in de voorstelling?

Jorgen: “De poëtica van een epos is in de eerste plaats bedoeld om hardop uitgesproken te worden, het liefst in aanwezigheid van anderen, veelal door een ‘zanger’. Ik voorzie de zegging van de geformaliseerde teksten van het nodige klankbord, hou de zangers en hun teksten een muzikale spiegel voor waartoe zij zich, net als hun onderwerpen tot hun context, noodgedwongen moeten verhouden.”

Deniz: “Ik vertel, samen met Juicy en Jorgen, over een treinreis van Istanbul naar Ankara. In deze vertelling vertolk ik een tiental verschillende karakters.”

Juicy: “Deniz en ik brengen deze treinreis tezamen tot bij de toeschouwers, vertolken deze opstelsom van portretten.”

Waarom speelt de vertelling zich af op een trein?

Jorgen: “De trein speelt een cruciale rol in dit verhaal. Hij rijdt van de oude culturele hoofdstad en ‘poort naar het Westen’ Istanbul naar de nieuwe centraal gelegen administratieve en politieke hoofdstad Ankara. Daarbij doorkruist hij talloze landschappen, dorpen, steden en gebieden en confronteert op die manier zijn reizigers met hun afkomst én bestemming. Behalve vervoersmiddel is de trein een ontmoetingsplaats van elke denkbare sociale rang: in 1941 meer dan nu, maakten mensen van allerlei pluimage gebruik van de trein om ergens te geraken. Hikmet bevolkt zijn trein met werklozen, gevangenen, politieagenten, militairen, arbeiders, boeren, bedienden, maar evengoed met generaals, grootgrondbezitters, ondernemers, politici, en zelfs buitenlanders, toeristen, … Met andere woorden: de trein voorzag hem als mogelijke ontmoetingsplaats van het ideale perspectief op het landschap dat mens heet.”

Deniz: “In de jaren 40 in Turkije was de trein het snelste en het meest efficiënte vervoermiddel voor àlle lagen van de bevolking. Terwijl in de restauratiewagon een minister genoot van zijn glas wijn, kon in een derdeklaswagon wat verderop een gevangene naar zijn bestemming gebracht worden.”

Juicy: “Naar ik heb horen zeggen, vond Hikmet het geluid van de trein gewéldig.”

Mensenlandschappen speelt van 5 t.e.m. 30 juli op locatie in de haven van Antwerpen tijdens Zomer van Antwerpen. Iedere avond een nieuwe oefening in mededogen, een hele maand lang.