War of the Beasts and the Animals: Over auteur, vertaler en vertaling

Over de auteur en de vertaalster

Maria Stepanova (Moskou, 1972) geldt als een van de belangwekkendste Russische dichters en prozaïsten van haar generatie. Ze is ook mede-oprichter van Colta.ru, een kritisch en onafhankelijk online nieuwsplatform dat volledig via crowdfunding wordt gefinancierd en dat wel eens met The Huffington Post en The New York Review of Books wordt vergeleken.

Stepanova studeerde aan het befaamde Maxim Gorky Literature Institute en publiceerde meer dan tien dichtbundels, naast essays en proza. In Rusland won ze zowat alle belangrijke literaire prijzen, zoals de Andrei Bely Prize, Joseph Brodsky Fellowship en de Big Book Award.

Haar internationale doorbraak culmineerde in een plek op de shortlist van de International Booker Prize 2021 met In Memory of Memory, in het Nederlands vertaald als Voorbij het geheugen. Dit caleidoscopische boek reconstrueert de geschiedenis van haar Joodse familie en reflecteert over het schrijven van (zo’n) geschiedenis. Het is de schets van een haat-liefdeverhouding met het geheugen en een niet-aflatende poging om met taal de verdwijnende tijd te lijf te gaan. Een boek dat in dialoog treedt met andere auteurs en filosofen en waarin de schrijfster geregeld haar eigen stem in twijfel trekt.

Ook in haar gedichten klinkt een veelheid aan stemmen. Stepanova eigent zich allerlei teksten toe en zet ze naar haar hand. Haar gedichten refereren aan Russische literatuur, sprookjes en volksliedjes, maar ook naar historische gebeurtenissen, popmuziek, theater, film en historische en hedendaagse literatuur uit de hele wereld… Nina Targan Mouravi vertaalde een aantal gedichten naar het Nederlands en schrijft op de website van Poetry International dat Stepanova’s werk wordt “gekenmerkt door in vloeiende zinnen verpakte gedachtesprongen, stijlfusies, achteloze beheersing van alle mogelijke versvoeten en een groot empathisch vermogen. Een visum voor een doorreis door de psyche van uiteenlopende personages, van soldaat tot Tsjetsjeense vluchtelinge.”

Sasha Dugdale (Sussex, 1974) maakte de Engelse vertalingen van Stepanova’s gedichten. Ze studeerde Russisch aan Queen’s College in Oxford en werkte vijf jaar voor de British Council in Moskou. Van 2012 tot 2017 was ze editor van het magazine Modern Poetry in Translation. Ze heeft zelf vijf gedichtenbundels op haar naam staan, waarvan de meest recente, Deformations (2020), een plek kreeg op de shortlist van de T.S. Eliot Prize.

Dugdale vertaalde theaterteksten en poëzie van hedendaagse Russische schrijvers als Vasily Sigarev, de gebroeders Presnyakov, Natalya Vorozhbit en Elena Schwarz. Voor haar vertalingen van Stepanova’s poëzie werd ze in 2020 bekroond met de English PEN Translate award. Haar vertaling van Stepanova’s prozawerk In Memory of Memory leverde het boek een plek op de shortlist van de International Booker Prize 2021.

Over de vertaling

Zuidpools War of the Beasts and the Animals brengt drie lange epische gedichten van Maria Stepanova: Spolia — verzoening & vrede; War of the Beasts and the Animals — woede & strijd; The Body Returns — heropleving. Ze zijn alledrie gevoed door oorlogen. The Body Returns was een opdracht voor het Hay Festival 2018, dat voor de herdenking van het einde van de Eerste Wereldoorlog een aantal auteurs vroeg om in dialoog te treden met oudere gedichten uit hun taalgebied. De gedichten Spolia en War of the Beasts and the Animals ontstonden in 2014 en 2015, in de periode waarin Rusland Oekraïne binnenviel en de Krim annexeerde. Stepanova herinnert zich hoe ze in de zomer van 2014 terug in Moskou arriveerde en een stad aantrof die baadde in zomerse zorgeloosheid, waar niets refereerde aan de oorlog die in het Donetsbekken zoveel dood en vernieling zaaide. Die ervaring was voor haar één van de drijfveren om deze gedichten te schrijven.

Sasha Dugdale noemt Stepanova een uiterst lastig te vertalen auteur, om verschillende redenen: door formele aspecten van haar poëzie, zoals haar adapteren en herwaarderen van bepaalde oude versvormen; door de densiteit en de diversiteit van de referenties naar ander werk; en door de mate waarin de gedichten zijn ingebed in de Russische cultuur en geschiedenis, waardoor ze deels ontoegankelijk dreigen te blijven voor niet-Russische lezers.

Door de toe-eigening en vervorming van oorspronkelijke teksten en vormen zijn Stepanova’s bronnen niet altijd herkenbaar. Precies dat knagende gevoel om als lezer iets te herkennen zonder de bron te kunnen achterhalen, het resoneren van stemmen zonder zekerheid over hun herkomst, is een terugkerende ervaring bij het lezen van Stepanova.

Ondanks haar rijke vertaalervaring met Stepanova en andere Russische auteurs aarzelde Dugdale jaren om deze gedichten te vertalen. Hoe kan je in een Engelstalige tekst recht doen aan zoveel vormelijke rijkdom en aan zoveel referenties en adaptaties? Misschien was het vertalen van deze teksten echt een brug te ver?

Wat Dugdale over de streep trok, was de Brexit. Wat ze voorheen altijd wel geweten had, werd haar plots emotioneel en zelfs fysiek duidelijk: hoezeer Groot-Brittannië verknocht was aan zijn imperiale verleden en zijn militaire glorie. De debatten in aanloop naar het Brexitreferendum brachten een retoriek op gang waarin xenofobie, nationalisme, racisme en intolerantie de boventoon voerden. Het leek allemaal heel erg op wat in Rusland al langer bezig was. Dugdale voelde zich zelfs schuldig over haar eerdere terughoudendheid. Dit was haar persoonlijke pendant van Stepanova’s eerdere ervaring: thuiskomen in de zomerse vrolijkheid van je stad en beseffen dat er op datzelfde moment elders mensen worden gedood in jouw naam.

Sasha Dugdale werkte nauw samen met Maria Stepanova om de gedichten te ontleden en de vrijheid te kunnen nemen zich de teksten toe te eigenen. Ze besloot om voor een deel van de referenties Angelsaksische en andere niet-Russische verwijzingen te kiezen, om zo meer directe herkenning bij de lezer te voeden, eerder dan via een uitvoerige (en gezien de vervormingen door Stepanova ook onmogelijk volledig te maken) reeks voetnoten.

Dugdale noemt de Engelse teksten dan ook een hertaling en spreekt van een driehoeksverhouding tussen de tekst van Stepanova, haar eigen tekst en “a poem’s pre-textual body”, waaruit zowel dichter als vertaler kunnen putten. Met de creatie War of the Beasts and the Animals trekt Zuidpool op zijn beurt de teksten naar zich toe om een muzikale scenische versie te maken.

[David Cornille — Zuidpool]

War of the Beasts and the Animals verscheen in 2021 bij Bloodaxe.
The Voice Over — Poems and Essays verscheen in 2021 bij Columbia University Press.
Voorbij het geheugen. Een familiegeschiedenis verscheen in 2019 bij De Bezige Bij.